Η προστασία της ανηλικότητας αποτελεί κεκτημένο μίας δημοκρατικής κοινωνίας και σήμερα κατοχυρώνεται πολυεδρικά στην ελληνική έννομη τάξη, όπως στο άρθρο 21 παρ. 3 του Συντάγματος αλλά και δυνάμει Διεθνών Συμβάσεων, όπως η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (κυρώθηκε με το Ν 2101/1992). Είναι εύλογο δε ότι αυτή η προστασία δεν πρέπει να εξοβελίζεται ή να περιορίζεται ακόμη και στην περίπτωση που στον ανήλικο καταλογίζεται η τέλεση ενός εγκλήματος. Στα άρθρα 121-133 ΠΚ εμπεριέχονται οι διατάξεις που ρυθμίζουν τα βασικότερα ζητήματα σχετικά με την ποινική μεταχείριση των ανηλίκων, ενώ διάσπαρτες στον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας εντοπίζονται ρυθμίσεις που άπτονται ζητημάτων της ποινικής διαδικασίας που κινείται σε βάρος τους. Στο πλαίσιο του παρόντος, επιχειρείται μία αδρομερής προσέγγιση των ρυθμίσεων που διατρέχουν το ποινικό δίκαιο των ανηλίκων, ιδίως ενόψει των σημαντικών τροποποιήσεων που επέφεραν ο νέος Ποινικός Κώδικας, ο νέος Κώδικας Ποινικής Δικονομίας και ο Ν 4689/2020.
Α. Ποινική Μεταχείριση Ανηλίκου
Αρχικά σημειώνεται ότι όλες οι αξιόποινες πράξεις που τελούνται από ανηλίκους θεωρούνται πλημμελήματα, ακόμη δηλαδή και εκείνες που αν τις τελούσε ενήλικος θα είχαν κακουργηματικό χαρακτήρα (άρθρο 18 ΠΚ).
Οι ανήλικοι διακρίνονται σε τρεις ηλικιακές κατηγορίες ως προς τη δυνατότητα να τους επιβληθεί οποιαδήποτε κύρωση για την τέλεση ποινικού αδικήματος: Α. Όσοι έχουν συμπληρώσει μέχρι και το ενδέκατο έτος της ηλικίας τους, παραμένουν ατιμώρητοι. Β. Όσοι έχουν συμπληρώσει το δωδέκατο αλλά όχι το δέκατο πέμπτο έτος της ηλικίας τους. Γ. Όσοι έχουν συμπληρώσει το δέκατο πέμπτο αλλά όχι το δέκατο όγδοο έτος της ηλικίας τους. Στους ανηλίκους της δεύτερης κατηγορίας είναι δυνατό να επιβληθούν μόνο αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα (άρθρα 126 και 121 ΠΚ). Ειδικότερα:
Αναμορφωτικά μέτρα είναι: α) η επίπληξη του ανηλίκου, β) η ανάθεση της υπεύθυνης επιμέλειας του ανηλίκου στους γονείς ή στους επιτρόπους του, γ) η ανάθεση της υπεύθυνης επιμέλειας του ανηλίκου σε ανάδοχη οικογένεια, δ) η ανάθεση της επιμέλειας του ανηλίκου σε προστατευτικές εταιρείες ή σε ιδρύματα ανηλίκων ή σε επιμελητές ανηλίκων, ε) η συνδιαλλαγή μεταξύ ανήλικου δράστη και θύματος για έκφραση συγγνώμης και εν γένει για εξώδικη διευθέτηση των συνεπειών της πράξης, στ) η αποζημίωση του θύματος ή η κατ` άλλον τρόπο άρση ή μείωση των συνεπειών της πράξης από τον ανήλικο, ζ) η παρακολούθηση κοινωνικών και ψυχολογικών προγραμμάτων σε κρατικούς, δημοτικούς, κοινοτικούς ή ιδιωτικούς φορείς, η) η φοίτηση σε σχολές επαγγελματικής ή της εκπαίδευσης ή κατάρτισης, θ) η παρακολούθηση ειδικών προγραμμάτων κυκλοφοριακής αγωγής, ι) η παροχή κοινωφελούς εργασίας, ια) η ανάθεση της επιμέλειας και επιτήρησης του ανηλίκου σε προστατευτικές εταιρείες ή σε επιμελητές ανηλίκων και ιβ) η τοποθέτηση σε κατάλληλο κρατικό, δημοτικό, κοινοτικό ή ιδιωτικό ίδρυμα αγωγής, με το νομοθέτη να προτάσσει την επιβολή των μέτρων που προβλέπονται στα στοιχεία α’ έως θ’, ενώ δεν αποκλείεται -σε εξαιρετικές περιπτώσεις- να επιβληθούν περισσότερα του ενός αναμορφωτικά μέτρα (άρθρο 122 ΠΚ).
Θεραπευτικά μέτρα είναι: α) η ανάθεση της υπεύθυνης επιμέλειας του ανηλίκου στους γονείς, στους επιτρόπους του ή σε ανάδοχη οικογένεια, β) η ανάθεση της επιμέλειας του ανηλίκου σε προστατευτικές εταιρείες ή σε επιμελητές ανηλίκων, γ) η παρακολούθηση συμβουλευτικού θεραπευτικού προγράμματος από τον ανήλικο και δ) η παραπομπή του ανηλίκου σε θεραπευτικό ή άλλο κατάλληλο κατάστημα. Υπογραμμίζεται ότι τα θεραπευτικά μέτρα επιβάλλονται μόνο σε περιπτώσεις που η κατάσταση του ανηλίκου απαιτεί ιδιαίτερη μεταχείριση, ιδίως αν αυτός πάσχει από ψυχική ασθένεια ή οργανική νόσο ή βρίσκεται σε κατάσταση που του δημιουργεί σοβαρή σωματική δυσλειτουργία ή του έχει γίνει έξη η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών, οινοπνευματωδών ποτών ή ναρκωτικών ουσιών και δεν μπορεί να την αποβάλει με τις δικές του δυνάμεις ή εμφανίζει ουσιώδη καθυστέρηση στην πνευματική και ηθική του ανάπτυξη. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, επίσης μπορεί να επιβληθεί συνδυασμός των ανωτέρω μέτρων (άρθρο 123 ΠΚ).
Στους ανηλίκους της τρίτης κατηγορίας, εκτός από αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα είναι δυνατόν να επιβληθεί περιορισμός σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων, δηλαδή στέρηση της ελευθερίας του ανηλίκου. Ωστόσο, αυτή μπορεί να επιβληθεί μόνο σε περίπτωση που η πράξη του, αν την τελούσε ενήλικος θα ήταν κακούργημα και εμπεριέχει στοιχεία βίας ή στρέφεται κατά της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας (άρθρο 127 ΠΚ). Ανώτατο χρονικό όριο του περιορισμού του ανηλίκου σε ειδικό κατάστημα κράτησης είναι τα οκτώ έτη και μόνο στην περίπτωση που η απειλούμενη κάθειρξη για έναν ενήλικο καταδικασθέντα για τη συγκεκριμένη πράξη θα ήταν η ισόβια ή πρόσκαιρη κάθειρξη ανώτερη των δέκα ετών (άρθρο 54 ΠΚ). Σε κάθε περίπτωση, το δικαστήριο οφείλει να ερευνήσει και να λάβει υπόψη του τις ιδιαίτερες συνθήκες τέλεσης της πράξης και την προσωπικότητα του ανηλίκου.
Β. Ποινική Διαδικασία σε βάρος Ανηλίκου
Στο πλαίσιο της ενισχυμένης προστασίας του ανηλίκου εντάσσονται και οι πρόσφατες ρυθμίσεις του Ν 4689/2020, δυνάμει των οποίων ενισχύονται τα δικαιώματα του ανήλικου κατηγορουμένου κατά τη διάρκεια της ποινικής διαδικασίας. Συνεπώς, εκτός από τα δικαιώματα που αναγνωρίζονται και στους ενήλικες κατηγορουμένους (άρθρα 89-106 ΚΠΔ), ειδικά για τους ανηλίκους προβλέπονται και τα κάτωθι:
- Δικαίωμα ενημέρωσης και συνοδείας του ασκούντος τη γονική μέριμνα σε κάθε στάδιο της διαδικασίας (άρθρα 4, 5 και 14 Ν 4689/2020),
- Δικαίωμα συνδρομής από δικηγόρο (άρθρα 4, 6 και 16 Ν 4689/2020),
- Δικαίωμα σε ατομική αξιολόγηση από την Υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων και Κοινωνικής Αρωγής, κατά την οποία συλλέγονται πληροφορίες αναφορικά με την προσωπικότητα, το οικονομικό, κοινωνικό και οικογενειακό του περιβάλλον, καθώς και την ψυχική, σωματική και διανοητική κατάσταση του ανηλίκου και καταρτίζεται σχετική έκθεση (άρθρο 7 Ν 4689/2020),
- Δικαίωμα ιατρικής εξέτασης της πνευματικής και σωματικής του κατάστασης (άρθρο 8 Ν 4689/2020),
- Δικαίωμα οπτικοακουστικής καταγραφής της εξέτασής του από τις αρχές για συγκεκριμένα αδικήματα ή σε περίπτωση μη παράστασης δικηγόρου ή στέρησης της ελευθερίας του ανηλίκου (άρθρο 9 Ν 4689/2020),
- Δικαίωμα προστασίας της ιδιωτικής του ζωής, με συνέπεια η εκδίκαση της υπόθεσής του να πραγματοποιείται κεκλεισμένων των θυρών (άρθρο 13 Ν 4689/2020 & άρθρο 329 παρ. 2 ΚΠΔ),
- Ειδικές συνθήκες κράτησης σε περίπτωση στέρησης της ελευθερίας (άρθρο 11 Ν 4689/2020),
- Προτεραιότητα στην εξέτασή του από τις αρχές (άρθρο 12 Ν 4689/2020).
Επίσης:
- Οι ανήλικοι κατηγορούμενοι δεν δικάζονται από τα κοινά ποινικά δικαστήρια, αλλά αποκλειστικά και μόνο από τα δικαστήρια ανηλίκων, ήτοι το Μονομελές Δικαστήριο Ανηλίκων, το Τριμελές Δικαστήριο Ανηλίκων και το Εφετείο Ανηλίκων (άρθρα 6, 113-114 ΚΠΔ),
- Ο Εισαγγελέας μπορεί να απέχει από την ποινική δίωξη ανηλίκου υπό προϋποθέσεις (άρθρο 46 ΚΠΔ),
- Τα εγκλήματα που τελούνται από ανηλίκους δεν εκδικάζονται με την αυτόφωρη διαδικασία (άρθρο 242 παρ. 3 ΚΠΔ),
- Ως περιοριστικοί όροι πριν την εκδίκαση της υπόθεσής τους, μπορούν μόνο να επιβληθούν τα αναμορφωτικά μέτρα που αναφέρονται στα στοιχεία α’ έως ια’ της παρ. 1 του άρθρου 122 ΠΚ (άρθρο 283 ΚΠΔ),
- Προσωρινή κράτηση ή κατ’ οίκον περιορισμός με ηλεκτρονική επιτήρηση μπορεί να επιβληθεί σε ανήλικο μόνο εάν κατηγορείται για πράξη και συντρέχουν οι όροι του άρθρου 127 ΠΚ (άρθρο 287 & 284 παρ. 7 ΚΠΔ).
Νικόλαος Εικοσιπεντάρης, Δικηγόρος
Μ.Δ.Ε. Ποινικών & Εγκληματολογικών Επιστημών
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
- Κοσμάτου Κ., Δίκαιο Ανηλίκων – Θεωρία και Πράξη, 2020, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη
- Πιτσελά Α., Η ποινική αντιμετώπιση της εγκληματικότητας των ανηλίκων, 8η Έκδ., 2022, εκδ. Σάκκουλα
